Lees hier het vervolg van de serie over de 3B’s van digitalisering: beheer, beschikbaarheid en bruikbaarheid. In de serie geeft ik meer inzicht in wat de digitalisering van kunst- en erfgoedcollecties inhoudt. In dit deel gaat het over de 3de en laatste B van bruikbaarheid van een (virtuele) collectie.
Naast het op orde maken van je data betreffende je collectie (beheer) en deze toegankelijk maken voor geïnteresseerden binnen en buiten je eigen organisatie (beschikbaarheid) moet je nadenken over hoe je de informatie wilt (laten) gebruiken. De data bieden niet alleen inzicht in de collectie, maar zouden hergebruikt kunnen worden voor educatieve programma’s, communicatie middelen, creatieve uitingen of digitale toepassingen.
De eigen collectie of organisatie hoeft daarbij niet het uitgangspunt te zijn, maar het verhaal dat de collectie vertelt of ondersteund. Denk bijvoorbeeld aan hoe het een rol kan spelen in de ontwikkeling van lesmateriaal. Bovendien kent de digitale wereld geen landsgrenzen, en kan het buiten Nederland worden in gezet. Er zijn ontzettend veel mogelijkheden en daarom is het belangrijk hier keuzes in te maken. Teveel informatie toevoegen of linken kan op haar beurt een negatief effect hebben op het beheer en de beschikbaarheid van de informatie, maar te weinig informatie maakt het lastig om de virtuele collectie te hergebruiken.
Waarom een collectie bruikbaar maken?
Het bruikbaar maken van een digitale collectie is het tot leven brengen. Door data beschikbaar te maken biedt je toegang, maar door het bruikbaar te maken geeft je iedereen de kans het te duiden. Er een eigen verhaal mee te maken, of aan toe te voegen. De collectie kan als het ware worden toegeëigend door het publiek. Het is niet langer de waardevolle collectie in de depots waar alleen conservatoren de geheimen van kennen, maar het wordt materiaal om vrij mee te 'spelen'. Bovendien kan men mee te denken over hoe die collectie geduid of belicht kan worden. Op die manier vergroot je het gevoel van betrokkenheid bij het publiek.
Naast dat het voor het publiek deuren opent om een collectie her te gebruiken is het ook voor een erfgoed organisatie zelf interessant. Door mensen ruimte te geven met een collectie aan de slag te gaan komen er nieuwe inzichten en wordt kennis toegevoegd die je anders niet zou hebben. Het brengt nieuwe perspectieven. Een mooi voorbeeld vind ik de Rijksstudio waar afbeeldingen van objecten uit het Rijksmuseum in hoge resolutie te downloaden zijn. De auteursrechten zijn ondertussen verlopen, dus je kan doen wat je wilt met die afbeeldingen. Er zijn bijvoorbeeld al veel gebruiksvoorwerpen en design hierdoor ontstaan. De collectie verspreidt zich nu, niet alleen in museale historische context, maar ook krijgt het een nieuwe leven als decoratieve gebruiksobjecten. Hun functie wordt zo opnieuw geduid in de huidige tijd.
Wat kan er met een bruikbare collectie?
De bruikbaarheid van een collectie kent verschillende aspecten. Enerzijds is er het hergebruik en uitwisselen van data door computers. De digitale aansluiting op systemen voor het verbinden en delen van data. Anderzijds is er de inhoudelijk uitwisseling van informatie voor en door mensen. De leesbaarheid en interpretatie van de collectie.
De bruikbaarheid van data
Ten eerste gaat bruikbaar maken van een collectie over het vindbaar en deelbaar te maken voor machines. Computers kunnen namelijk gemakkelijk diverse data sets vinden, lezen, analyseren en koppelen aan andere sets. Het wordt ook wel data 'harvesten' genoemd. Om dat mogelijk te maken moeten de digitale objecten en data wel in de juiste formats worden aangeboden. Ze moeten in ‘computertaal’ leesbaar zijn. Die taal van computers kent duidelijke kaders. Simpel gezegd het moet te vatten zijn in eentjes en nulletjes. Deels wordt de taal bepaald door het format waarin data wordt opgeslagen. Data uit een databasesysteem zijn beter uit te wisselen dan die in een excel-bestand bijvoorbeeld.
Daarnaast is de metadata essentieel. De data over de dataset, waarin alle belangrijke karakteristieken van digitale objecten zijn vastgelegd. Als het ware het label van een dataset. Ook die informatie moet vertaald worden naar unieke codes (eentjes en nulletjes) om ze identificeerbaar te maken voor computers.
Het is nauw verbonden met het beheer van je data, de standaarden die je daar invoert bepalen hoe je data uiteindelijk ook buiten je organisatie gebruikt kunnen worden. Als je dus over je beheer nadenkt, moet je ook al denken over hoe je misschien je data wilt (laten) hergebruiken. Gelukkig hoef je het niet helemaal zelf te bedenken. Er zijn al verschillende (inter)nationale organisaties die hier standaarden voor hebben ontwikkeld. Een voorbeeld is DE BASIS van DEN, die is gelinkt aan internationale varianten die bijvoorbeeld nodig zijn om data te delen via Europeana.
Linked Open Data
Data die zijn online zijn opengesteld voor het lezen en verbinden met andere datasets, noemt we ook wel Linked (Open) Data (LOD). Er zijn al een aantal projecten gedaan om te kijken hoer LOD kunnen worden in gezet in de kunst en cultuursector. Een mooi voorbeeld vind ik het Art Track Provenance project van het Carnegie Museum of Art. Zij gebruiken data om inzichtelijke te maken waar en wanneer objecten uit hun collectie zich ergens bevonden. Zij brengen dus de (herkomst)geschiedenis, de provenance, van hun kunstwerken in kaart. Op deze manier hopen zij bijvoorbeeld meer te weten te komen over welke kunstenaar zich kan hebben laten inspireren door een van de werken uit hun collectie.
Ook in Nederland zijn al wat projecten gedaan met LOD, zoals Erfgoed & Locatie. In dit project is geprobeerd inzicht te geven in welke erfgoed objecten kunnen worden verbonden aan een locatie in Nederland. Een van de resultaten was een tool, waarmee je plaatsnamen automatisch kunt coderen. Handig, want er zijn nog al wat uiteenlopende manieren waarop plaatsnamen zijn geschreven over de eeuwen heen. Uiteindelijk zou het dan mogelijk moeten zijn om meerdere collecties tegelijk te doorzoeken op basis van een locatie.
De bruikbaarheid van verhalen
Dat waren even in het kort de eentjes en nulletjes, maar er is ook de bruikbaarheid van een digitale collectie in mensentaal. Oftwel de verhalen die de objecten in een collectie verbinden en vertellen. Het gaat niet alleen om de fysieke objectinformatie, maar de zaken die je niet kunt zien. Het is bijvoorbeeld handig om verhalen over de herkomst, de maker en de (historische) context van een object te registreren in of linken aan het collectieregistratiesysteem. Die informatie zorgt ervoor dat niet alleen machines, maar ook mensen verbindingen kunnen leggen met andere informatie.
Je zou het een vorm van moderne ‘storytelling’ kunnen noemen. Het gaat niet alleen om de historische feiten, maar ook om persoonlijke verhalen, politieke context en en veranderende culturele waarden en normen. Door de diverse (nieuwe) digitale media is de vorm waarin verhalen worden gedeeld geëvolueerd. Het is niet alleen tekst, maar beeld en geluid spelen ook een rol. Er ontstaat een zintuigelijke ervaring. Door het verhaal van je collectie te vertellen maak je het bruikbaar om bijvoorbeeld in te zetten voor educatie of communicatie.
Momenteel worden er door Kennisnet een aantal projecten begeleidt die onderzoeken hoe erfgoed kan worden ingezet voor het onderwijs. Een van die projecten is 'Niet stapelen maar vervangen'. Hierin wordt gekeken hoe lesmateriaal kan worden ontwikkeld met het gebruik van (lokale) erfgoed collecties. Zo kan geschiedenis persoonlijkere worden gemaakt voor kinderen, zodat zij zich er beter aan kunnen relateren. Het is bijvoorbeeld gemakkelijker je een beeld te vormen bij de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog als je hoort en ziet wat het voor effect had op jouw eigen stad of dorp.
Een ander project is het Natuurlab van Museum Naturalis. Een online omgeving waarin leerlingen van het voortgezet onderwijs leren om antwoord te vinden op hun eigen vragen door de data van de collectie van Naturalis te gebruiken. Zo kunnen zij op een interactieve manier onderzoeksvaardigheden ontwikkelen.
Meer weten over de 3 B's van digitaliseren?
De blogs zijn een tipje van de sluier van wat er allemaal komt kijken bij het digitaliseren van een collectie. Als je hier meer informatie over wilt of wel wat hulp bij kunt gebruiken, schroom dan niet om contact op te nemen.